نوشته: مرضیه طلائی، دپارتمان آموزش هنر نگره، تیر ۱۴۰۳
احتمالا به عنوان مربی، معلم یا تسهیلگر هنر راهبردهای مختلفی را برای فراگیری دانش و مهارت های هنری در مدرسه امتحان کردید و گاها به نتایج مطلوبی هم رسیدید. اما تا به حال از خودتان سوال کردید که تا چه اندازه راهبردهای شما در آموزش هنر، هنرمندانه بوده است؟ تا چه حد این روش ها به دانش آموزان تان برای درک بهتر و عمیق تر موضوعات کمک کرده است؟ آیا دانش آموزان از طریق این راهبردها توانستند ایده ها، افکار و احساساتشان را به راحتی تجسم و بیان و آ ن ها را قابل مشاهده سازند؟ شاید برای پاسخ دادن به هریک از این پرسش ها، بهتر است ابتدا بپرسیم اصلا «راهبردهای هنرمندانه» چیست؟ چگونه در کلاس هنر به کار می آیند؟ چه کسانی از این راهبردها استفاده می کنند؟
راهبردهای هنرمندانه چیست؟
«تصاویر کمک می کنند»! احتمالا این عبارت می تواند بیانیه مناسبی برای درک راهبردهای هنرمندانه باشد. موقعیتی را تصور کنید که قرار است آدرس گالری یا موزه یا هرجای دیگری را به دوست تان بدهید.شاید اولین راهکار شما گفتن نام خیابان ها و شاید نشان دادن جهت های مختلف با چرخش دست تان به چپ و راست باشد! اما گاهی راه حل بهتری پیدا می کنید و با کشیدن چند خط و شکل ساده و به نظر کودکانه، همه مسیر خیابان ها و کوچه ها را تا رسیدن به مقصد برای دوست تان ترسیم می کنید. در این لحظه احتمالا دوست تان می گوید: آهان، فهمیدم! شاید کمی عجیب به نظر برسد اما این یک راهبرد هنرمندانه است!
در واقع، راهبردهای هنرمندانه شکلی از ارتباط بصری است که ما از طریق آن و با ساخت نمادها، نشانه ها و تصاویر، تلاش می کنیم درک و دریافت مان را به بازنمایی تبدیل و با دیگران ارتباط برقرار سازیم. از همین رو، در غالب راهبرد هنرمندانه، عمل دیدن(seeing) و انجام دادن (doing)با هم همراه می شوند. به عبارتی، به جای این که انتقال و تبادل معنا و مفاهیم، تنها بر واژگان یا اعداد متکی باشد، با تصاویر گرافیکی، نمادها و چارچوب ها ترکیب می شوند و درک عمیق تری از موضوع را برای مخاطب فراهم می کند. این راهبردها روش‌هایی را پیشنهاد می کنند تا بتوانید افکار، احساسات و ایده هایتان را برای خودتان و دیگران بصری و عینی کنید، آشکار و قابل مشاهده نمایید.
در راهبردهای هنرمندانه عمل دیدن و انجام دادن باهم عمل می کنند.
زبان بصری در راهبردهای هنرمندانه
راهبردهای هنرمندانه، باعناوین دیگری مانند راهبرد بصری، فضایی و لمسی نیز قابل توصیف هستند. به این دلیل که در بیش تر موارد، فرایندهایی که در غالب این استراتژی ها به کار می روند، به زبان بصری متکی و شامل طراحی(drawing) و عمل ساختن(constructing) هستند. به گفته ی جان اشتاینر، این تنوع زبان بصری هم شامل فرایند دوبعدی (مانند نمودارها، اسکیس ها و تصویرسازی ها) و هم سه بعدی (مانند حجم های ساخته شده از گل یا فلز و…)است. برای مثال طراحی یکی از ابزار های آموزشی و راهبرد هنرمندانه‌ای است که می توانیداز طریق آن دانش آموزان را به مشاهده گری دقیق و تفکر، آن هم از نوع تفکر بصری(visual Thinking) وادارید. با این نگاه وسیع به طراحی است که می توانید طیف وسیعی از تکنیک های طراحی را در تلفیق با دروسی مانند تاریخ، ادبیات، علوم و… آموزش دهید و مسیر کندو کاو خلاقانه را برای آن ها فراهم کنید. مک کیم(۱۹۸۰) به خوبی این موضوع را بیان می کند که طراحی و بصری کردن، ادراک و دریافت بیرونی را با تصاویر درونی در قالب فرم های گرافیکی و عینی ترکیب می کند و درک عمیق تری از یک موضوع را می سازد.
طراحی و بصر یکردن در نمونه ای از ژورنال تصویری فریدا کالو
انواع راهبردهای هنرمندانه
راهبردهای هنرمندانه، بازنمایی بصری و عینی اطلاعات مربوط به زمان، تداعی ها، اشیا، مکان ها و شخصیت ها هستند. چارچوبهای بی شمار و متنوعی مانند اسکیس ها، مستندسازی، خوشه بندی، نقشه ذهنی، تهیه ی نمودار و سازماندهی توالی ها، پیامدهای بهر ه گیری از راهبردهای هنرمندانه ی گوناگون اند. در زیر به برخی از مهمترین این روش ها می پردازیم:
-خوشه بندی یا بارش فکری بصری(clustering /visual brainstorming)
-نقشه ذهنی(mind mapping)؛ سازماندهی افکار وموضوعات با واژگان، نمادها یا هردو. اگرچه هر دو فرایند از نظر شکل شعاعی اند، اولی امکان تداعی آزاد و خودانگیخته را فراهم می سازد، در حالی که دومی، روابط را به شیو های سازمان یافته مشخص می کند.
–دیاگرام ونِ(Venn diagram)، که در اصل از دو دایره ی متقاطع تشکیل می شود نیز، برای نشان دادن روابط، نمایش مناطق مشابه و متمایز به کار می رود. از این راهبرد می توانید در تجزیه و تحلیل آثار یک هنرمند یا مقایسه دو هنرمند، سبک هنری یا… بهره ببرید. نمونه کاربرگ نمودار ون را از اینجا دریافت کنید.
-خطوط زمانی یا توالی(sequences/storyboard)؛ بیشتر انیمیشن‌سازان، فیلمسازان، کارشناسان تبلیغات و هنرمندان تصویرگر، از این راهبرد بصری استفاده می کنند. آن هابرای تحرک بخشیدن به شخصیت‌ها، داستان ها توالی هایی طراحی می کنند که تابلوی داستانی یا استوری بورد نیز خوانده می‌شوند.
چه کسانی از راهبردهای هنرمندانه استفاده می کنند؟
راهبردهای هنرمندانه ممکن است توسط گروه های مختلف، در حوزه های گوناگون و با نام های دیگری مورداستفاده قرار گیرند. اما بسیاری از هنرمندان، نویسندگان و دانشمندان، در زمره کسانی هستند که به کمک راهبردهای هنرمندانه، افکار، ایده ها و الهامات خود را دنبال می کنند و از ابزارهایی مثل طومار، ژورنال یا دفتر اسکیس های بصری -کلامی برای شفافیت بخشیدن استفاده کرده اند. مثلا هیروشیجی(Hiroshige)، لئوناردو داوینچی، ونسان ونگوگ، گوته (Goethe) ، ای. ای. کامینگز (e. e. cummings) و چارلز داروین (Charles Darwin).
به عنوان نمونه، توماس ادیسون ، ژورنال ایده های خلاق و مبتکرانه ی خود را با یادداشت های کتبی آغاز کرد. وقتی که نوشتن، دیگر به تنهایی کارساز نبود، طیف افکار خود را به شکل دیاگرام و تصویر تداوم داد و به پایان برد. اینشتین به استفاده از تصاویر به عنوان ابزاری برای تکوین نظریه های ریاضی خود، باور داشت. کارل یونگ در ژورنال و یادداشت های صبحگاهی اش، با طر حهای نمادین دوار که ماندالا خوانده می شوند، مفهوم مورد نظر از «خود » را کشف کرد. بئاتریکس پاتر (Beatrix Potter) و چارلز راسل (Charles Russell) ، از اسکیس‌ها همراه واژگان، برای به نمایش گذاشتن شخصیت ها و صحنه ها در نامه های خود به دوستان شان استفاده کرده اند. راسل، همواره یک تکه خمیر مجسمه سازی در جیب داشت تا به محض نیاز، افکار خود را بصری سازد. دو مجسمه ساز به نا مهای کلاوس اولدنبرگ(Claus Oldenburg) و خوزه ون بروگن(Coosje van Bruggen)، پیش از ساخت و ارائه ی مدل های نهایی خود، با استفاده از اشیای بازیافتی مانند فنجان های پلیاسترن و خلال دندان، به بررسی روابط فضایی طرح‌های خودشان میپرداختند. حتی ایندیانا جونز(Indiana Jones)باستان شناس معروف، اطلاعات لازم برای ماجراهای خود را در یک ژورنال کهنه که صفحات آن با نخ های پلاستیکی به هم وصل شده بودند، به تصویر درمی آورد. این ها تنها نمونه های مختصری از کسانی هستند که از راهبردهای بصری برای تجسم افکار و ایده هایشان بهره بردند. حتما شما هم نمونه های دیگری را می شناسید!
نمونه ای از صفحات دفتر ونسان ونگوگ
چگونه راهبردهای هنرمندانه در کلاس هنر به کار می آیند؟
یکی از مهمترین کاربردهای راهبردهای هنرمندانه در امر آموزش، هم در کلاس هنر و هم دروس دیگر است. راهبردهای هنرمندانه، به عنوان ابزارهای یاددهی-یادگیری می توانند در مشاهده کردن، یادآوری، برنامه ریزی، ارتباط میان افکار، نمایش تغییرات، توسعه ایده های شخصی و آموزشی و …به معلمان و دانش آموزان کمک کنند. بویژه برای دانش آموزانی که باید ببینند و انجام دهند تا یاد بگیرند، روش سودمندی است. هوارد گاردنر که به نظریه پردازی در هوش های چندگانه شهرت دارد، در کتاب ذهن آموزش ندیده، کودکان چگونه فکر می کنند و مدارس چگونه باید آموزش دهند؟ » این موضوع را مورد توجه قرار می دهد و تأکید بیش از اندازه برنامه ی درسی مدارس بر اعداد و واژگان را که راه های دیگر یادگیری دانش آموزان را به حداقل می رساند، نادرست می داند.
حالا این پرسش مهم مطرح می شود که این راهبردهای هنرمندانه در کلاس هنر چگونه عمل می کنند؟ و به چه کار می آیند؟ چریل ام همیلتون نویسنده فصل«راهبردهای هنرمندانه» در کتاب «خلق معنا از دریچه هنر»، پنج طبقه‌بندی را پیشنهاد می کند که ممکن است با یکدیگر هم پوشانی داشته و درهم ادغام شوند:
- جمع آوری ایده ها؛ اسکیس زدن، بارش فکری بصری، همکاری
- برنامه ریزی؛ اهداف، یادداشت برداری و یادداشت گذاری
- مشاهده و مستندسازی؛ ساخت گنجینه های کلامی و بصری
- برقراری ارتباط؛ توالی ها، ماندالاها، نقشه ها، همانندانگاری ها (قیاس هاو تشبیهات) و استعار ها
- تأمل وبررسی بازخوردها / ارزیابی؛ آلبوم های کار یا پورتفولیوها، جدول ها، ژورنا ل ها و تجربه های شخصی.
برای اینکه بدانید چگونه راهبردهای هنرمندانه در کلاس هنر به کار می آیند و با مثال های روشنی از آن آشنا شوید، مقاله پنج عملکرد راهبردهای هنرمندانه در کلاس هنر را مطالعه کنید.
جمع بندی
در این نوشتار کوتاه سعی کردم تا درباره اینکه راهبردهای هنرمندانه و انواع آن چیست و چگونه در کلاس هنر عمل میکند، نکات کلیدی را مطرح کنم. اگر می خواهید به عنوان مربی یا معلم هنر درباره کاربردهای بیشتر این راهبردها بیشتر بدانید و آن را به عنوان بخش مهمی از فرایند برنامه درسی خود استفاده کنید، می توانید کتاب «راهبردهای هنرمندانه، خلق معنا از دریچه هنر» را مطالعه کنید.
برای مطالعه بیشتر
کاربرگ نمودار ون
دیاگرام یا نمودار ون یک راهبرد بصری است که برای مقایسه شباهت ها و تفاوت های دو یا چند ایده، شیء، رویداد، افراد یا مفاهیم استفاده می شود. دایره های همپوشانی نشان می دهد که چگونه ایده های، مشابه (دایره داخلی) و متفاوت هستند (دایره های بیرونی). برای مثال می توانید دو نمونه از اثر هنری یک هنرمند یا دو نمونه اثر هنری از سبک های مختلف را انتخاب کنید. از طریق طرح پرسش های مرتبط، دانش آموزان را هدایت کنید.
راهبردهای هنرمندانه(در کلاس هنر)
مقدمه ای بر دوره: آیا تا به حال دقت کردید که هنگام گوش دادن به موسیقی یا حرف زدن با تلفن، اگر مداد و کاغذ داشته باشید، چه میکنید؟ کاغذتان را خط خطی می کنید! شکلی می کشید! و یا؟؟ این تنها نمونه کوچکی از راهبردهای هنرمندانه ای است که در امور روزمره از آن استفاده می کنید…
